Сүгүрүйэр ытык дьоммут.

Балаҕан ыйын 21 күнүгэр «Сүгүрүйэр ытык дьоммут» Амма нэһилиэгин Герой ийэлэригэр уонна орденнаах үлэһит дьонугар аналлаах «Сүгүрүйэр ытык дьоммут» сквер үөрүүлээх аһыллыыта буолла. Сквери Тыа хаһаайыстыбатын министерствота ыытар «Тыа сирин кэлимник сайыннарыы» программаҕа кыттан 1 мөлүйүөн 416 тыһ. субсидиянан, 200 тыһ. Амма нэһилиэгин дьаһалтата үбүлээһининэн, нэһилиэк олохтоохторуттан хомуллубут 230 тыһ., биир дойдулаахтарбыт Малышев Валерий Георгиевич 100, Софронов Сергей Иванович 200 тыһ. спонсордаабыт үптэринэн , уопсайа 2 мөл. 146 тыһ. суумаҕа тутулунна.

Сквер тутуутун Софронов Сергей Иванович иилээн-саҕалаан ыытта. Алааспыт ыччаттара Орлов Владимир, Михайлов Степан, Миронов Аркадий, Малышев Олег, Атастыров Ариан күүс-көмө буоллулар.

Нэһилиэкпит Герой ийэлэригэр: Канаева Елизавета Павловнаҕа, Канаева Варвара Саввичнаҕа, Григорьева Мария Ильичнаҕа, Софронова Аграфена Романовнаҕа, Халыева Екатерина Терентьевнаҕа, Табунанова Мария Егоровнаҕа, Беркина Мария Гаврильевнаҕа, Васильева Елена Еремеевнаҕа, Ийэҕэ Үрдүкү Махтал бэлиэ хаһаайката Михайлова Антонина Степановнаҕа;

орденнаах ытык дьоммутугар: Кулачиков Серафим Романович- Эллэйгэ, Татаринова Мария Паповнаҕа, Сивцева Евдокия Поликарповнаҕа, Софронов Роман Ивановичка, Охотин Степан Николаевичка, Большакова Елена Терентьевнаҕа, Иванов Трофим Константиновичка, Михайлов Владимир Иннокентьевичка үйэлээх өйдөбүнньүк, сүгүрүйүү бэлиэтэ турда.

Кэлэр сылларга сквер өссө эбии ситэриллэрэ, тупсарыллара былааннанар.

Орденнаах биир дойдулаахтарбыт.

Большакова Елена Терентьевна

(1931-2009)

1931 сыл балаҕан ыйын 10 күнүгэр Уус Амма нэһилиэгэр биэс оҕолоох Елена, Тэрэнтэй Большаковтар дьиэ кэргэннэригэр төрөөбүтэ. Ыал улахан кыыһа буолан аҕалара өлбүтүгэр ийэтигэр көмө киһи кини буолбута. Кыһалҕалаах олох кыһарыйан, оскуолаҕа ситэ үөрэммэтэҕэ, түөрт кылааһы бүтэрэн баран тохтуурга күһэллибитэ. Онтон ыла ыанньыксытынан үлэлээн барбыта. 1955 с. олоҕун аргыһын Миронов Павел Христофоровиһы көрсөн холбоһон Чычымах биир мааны ыала буолбуттара. Иккиэн тыа хаһаайыстыбата сайдарын туһугар сүдү кылааттарын киллэрбиттэрэ. Елена Тереньевна нэһилиэккэ ньирэй маассабайдык аҕылаан өлүүтүн туораппыт үтүөлээх. Кыһамньылаах үлэтин түмүгэр норуот хаһаайыстыбатын ситиһиилэрин Бүтүн Союзтааҕы выставкатын кыттыылааҕа буолбута.

Оройуон, республика чемпион ыанньыксыта. Тыыл, үлэ бэтэрээнэ. 1977 с. биирдии фуражнай ынаҕыттан 2304 киилэ үүтү ылары ситиспитэ. Ити ылыммыт эбэһээтилистибэтиттэн 54 киилэнэн элбэх этэ. Ити сыл Москваҕа Бүтүн Сойуустааҕы тыа хаһаайыстыбатын үлэһиттэрин Х сийиэһигэр кыттыыны ылбыта. Совхоз Бочуотунай кинигэтигэр киллэриллибитэ, IX-с пятилетка ударнига буолбута.

Сүөһү иитиитигэр 30-н тахса сыл үлэлээбитэ. Элбэх эдэр дьону сүөһү иитиитин бары ымпыгар-чымпыгар үөрэппитэ. Бочуоттаах сынньалаҥҥа да тахсан баран өр сылларга наставниктаабыта.

Ыарахан үлэҕэ да сырыттар общественнай олохтон туора турбатаҕа. 1963 с. бастаан нэһилиэк Сэбиэтин депутатынан талыллан, онтон 1967 с. оройуон депутата буолбута, элбэх мунньахтарга, сессияларга сылдьан быыбардааччылар көрдөһүүлэрин, наадалаах боппуруостары сытыытык туруорсара.

Социалистическай куоталаһыы хас да төгүллээх кыайыылааҕа, “Саха АССР бастыҥ ыанньыксыта”, сүөһү иитиитин II кылаастаах маастара буолбута. Өр сыллаах сыралаах үлэтин үрдүк сыанабылынан Бочуот знага уонна Октябрьскай революция орденнарынан наҕараадаламмыта.

Татаринова Марина Паповна

(1908-1995)

1908 с. Таатта оройуонугар Сиэллээххэ 9 оҕолоох дьадаҥы бааһынай ыалга төрөөбүтэ.

Сааһын ситэн баран Аким Трофимович Татариновка кэргэн тахсан Чычымахха көһөн киирбит. 9 оҕоломмутуттан 4-дэ эрдэ өлбүттэр. Аҕалара сэриигэ баран үлэ фронугар Читаҕа сылдьыбыт. Онтон доруобуйата улаханнык мөлтөөн кэлэн 1947 с. өлбүт. 5 оҕолоох огдообо ийэ дьиэтин үлэтин таһынан колхозка доярканан үлэлээбит.

Сэрии сылларыгар Саппыйаҕа, Дагдаайыга доярканан үлэлээбит. Көрөр 15 ынаҕын, 15 ньирэйин отун бэйэтэ киллэрэр, сааҕын мас күрдьэҕинэн түннүгүнэн таһырдьа быраҕан, балбаахтаан, сарсыарда хоҥнорон саһаанныы кыстыыллар, ынахтары ойбоҥҥо киллэрэн уулаталлар эбит. Сайынын бэйэлэрэ хомуйан ыыллара. Дояркалыырсылларыгар ферма старшайынан үлэлээбит.

Ынахтарын күҥҥэ 4-тэ ыыллар, быыстарыгар бурдугу сиэрпэнэн быһан түүтэхтииллэр, от оттоон кэбиһэллэр эбит. «Хараҥаттан хараҥаҕа дылы тиниктэһэрбит. Колхозпар, оройуоҥҥа бастакынан 1 ынахтан 1000 кг, онтон 1300-1400 кг үүтү ыыры ситиспитим. Оччотооҕу саха боруодата ынахтан туох да эбии ас суоҕар, механизация суоҕар итиччэ элбэх үүтү ыыр элбэх үлэттэн, сыраттан тахсара. 30 сыл устата дояркалаабытым. Ол тухары бастыҥнар ахсааннарыгар сылдьыбытым. Коммунистическай үлэ ударнига, олохтоох Совекка хас да ыҥырыыга депутат буолбутум. Элбэх Почетнай грамоталарынан, «Бочуот знага» орденынан наҕараадаламмытым. Бүтүн Союзтааҕы тыа хаһаайыстыбатын быыстапкатыгар кыттар чиэскэ тиксэн улуу Москваны көрөр үөрүүтүн билбитим» - диэн 1985 с. ахтыытыгар суруйбут.

Охотин Степан Николаевич

(1926-1991).

1926 сыллаахха муус устар 15 күнүгэр Таатта оройуонун Октябрьскай нэһилиэгэр төрөөбүтэ. 1934 с. Чөркөөх оскуолатын маҥнайгы кылааһыгар үөрэнэ киирбитэ. 1941 с. сэттис кылааһы бүтэрбитэ. Ийэлээх аҕата өлөннөр 1942 с. Чычымахха эдьиийигэр Пелагея Босиковаҕа иитиллэ киирбитэ. «Чычымах» колхозка, кэлин бөдөҥсүйбүт «Коммунизм» колхозка илии үлэлэригэр сылдьыбыта. 16 сааһыттан Ааллаах Үүҥҥэ таһаҕас таһыытыгар 11 сыл устата үлэлээбитэ.

1955 с. Ытык Күөлгэ ДОСААФ сүнньүнэн 6 ыйдаах суоппардар курстарыгар үөрэммитэ. Нөҥүө сылыгар куоракка киирэн үөрэҕин туттаран суоппар праватын ылан тахсыбыта. Онтон ыла 27 сыл устата холкуос, сопхуос суоппарынан үлэлээбитэ. 9-с, 10-с пятилеткалар ударниктара. Оройуоҥҥа шофердар икки ардыларыгар социалистическай куоталаһыыга 5 төгүл кыайыылааҕынан тахсан «Оройуон чемпион суоппара» ааты ылбыта. 1972 сыллаахха социалистическай куоталаһыыга кыайан «Өрөспүүбүлүкэ чөмпүйүөн суоппара» диэн бочуоттаах ааты ылбыта. Элбэх эдэр дьоҥҥо наставниктаан суоппар бэрдэ буолан тахсалларыгар көмөлөспүтэ. Оройуоннааҕы сэбиэт дьокутаатынан икки төгүл, нэһилиэк сэбиэтин дьокутаатынан хас да төгүл быыбарданан үлэлээбитэ.

«Бочуот знага», «Үлэ Албан аата» 3-с степеннээх уордьаннаркавалердара, «1941-1945 сс. Аҕа дойду Улуу сэриитигэр килбиэннээх үлэтин иһин», Улуу Кыайыы үбүлүөйдээх сылларын, «Килбиэннээх үлэтин иһин», «В.И. Ленин төрөөбүтэ 100 сыла», НХБСБ боруонса мэтээллэринэн, 4 төгүл «Социалистическай куоталаһыы кыайыылааҕа» бэлиэлэринэн, РСФСР уонна Саха АССР Верховнай Советтарын президиумнарын Бочуотунай грамоталарынан наҕараадаламмыта. Республика уонна оройуон Бочуотун кинигэлэригэр, сопхуос «Үлэ албан аатын» уонна «Бочуот кинигэтигэр» киллэриллибитэ.

Кэргэнэ Елизавета Павловна – совхоз биир төһүү үлэһитэ, бастыҥ ньирэй көрөөччү этэ. Кинилэр 11 оҕону төрөтөн, улаатыннаран, тус холобурдарынан иитэн үлэһит үтүөтэ, дьоһун дьон оҥортообуттара.

Сивцева Евдокия Поликарповна

(1936-2004)

1936 с. ахсынньы 1 күнүгэр төрөөбүт. Оскуолаҕа үөрэнэн иһэн эрдэ тохтоон 15-16 сааһыгар колхозка үлэлии барбыт. Эдэр киһини үлэ ыараханыгар ыыталлара. Ыанньыксытынан үлэлээбитэ. 1969 с. хас биирдии фуражнай ынахтан 2115 кг., 1974 с. – 2370 кг. үүтү ыан сопхуоһугар, оройуоҥҥа үрдүк көрдөрүүлэммитэ.

1971с. «Бочуот Знага» орденынан наҕараадаламмыта. «1941-45 сс. Аҕа дойду Улуу сэриитигэр килбиэннээх үлэтин иһин» мэтээл хаһаайката.

Иванов Трофим Константинович

(1947-1999)

1947 сыллаахха алтынньы 22 күнүгэр Аллараа Амма нэһилиэгэр почтовай сибээскэ үлэлиир дьиэ кэргэҥҥэ бастакы оҕонон төрөөбүтэ. Төрөппүттэрэ Татаринов Константин Трофимович, ийэтэМурунова Татьяна Гаврильевна, Амма-Алдан өрүстэр икки ардыларынааҕы сибээс линиятын көрөн өр сылларга үлэлээбиттэрэ. Итинэн сибээстээн 1959 сыллаахха Трофим Охотскай Перевоз оскуолатыгар бастакы кылааска үөрэнэ киирбитэ. Салгыы Уолба начальнай оскуолатын үөрэнэн бүтэрэн үлэһит буолбута

1964 сыллаахха пилорамщик Васильев В.В. салалтатынан пилорамаҕа опильщик үлэтиттэн Харбалаах бастакы тутуутун саҕаласпытынан барбыта. Ити сыл үлэлии-үлэлии курска үөрэнэн тракторист идэтин баһылаабыта. Маҥнай көмө тракториһынан, онтон 1966 сылтан ДТ-75 тракторы баһылаан сатабыллаах үлэһитинэн, мындыр өйүнэн оччотооҕу тутааччылары, колхоз салайааччыларын астыннаран, кинилэр үрдүк итэҕэллэрин ылбыта.

Харбалаах бастакы сүрүн объектарын, маҥнайгы кэтэх дьиэлэрин саҕалаабыт кэмнэригэр пилорама сарсыарда эрдэттэн киэһээ 10-11 чааска диэри үлэлиир этэ. Эдэр Трофим күнү-дьылы аахсыбакка эргиччи матырыйаалынан хааччыйан олохтоохтор махталларын ылара, итини таһынан бөһүөлэк ис-тас ырааһырдар үлэлэрин кэлэ-бара бэйэтэ былааннанан толоро сылдьара.

1968 сыл саас Иванова Зоя Ивановналыын ыал буолаллар, биэс оҕону төрөтөллөр, 1971 с. Харбалаах бөһүөлэгэр саҥа дьиэ туттан, күһүнүгэр киирэллэр.

Айылҕаттан айдарыылаах механизатор, механик, биригэдьиир, звеньевой дуоһунастарыгар үтүө суобастаахтык «Таатта» уонна «Коммунизм» совхозтарга үлэлээбитэ, Чычымах-Харбалаах суолун тутуутугар сүрүн кылаатын киллэрбитэ.

Трофим Константинович элбэх махтал суруктарынан, грамоталарынан, «Москвич» массыына фондатынан, соҕуруу дойдуга барар путевканан наҕараадаламмыта. 1974 уонна 1980 сылларга «Социалистическай куоталаһыы кыайыылааҕа», 1976 с. «9 пятилетка удаарынньыга» буоласылдьыбыт. 1997 с. муус устар 23 күнүгэр 3521 № Россия бастакы Президенын Б.Н.Ельцин уурааҕынан «Бочуот знага» орденынан наҕараадаламмыта.

Трофим Константинович кулунтутар 25 күнүгэр 1999 сыллаахха 52 сааһыгар күн сириттэн туораабыта. Кини оҕолоро, сиэннэрэ, хос сиэннэрэТааттанан, Дьокуускайынан, Москванан олороллор.

Софронов Роман Иванович

(1936- 2021)

1936 с. сэтинньи 7 күнүгэр Аллараа Амма нэһилиэгэр төрөөбүтэ. Аҕалара армияҕа ыҥырыллан сэриигэ барбыта. Сэрии сылларыгар ийэлэрэ Александра Никитична, сэттэ бииргэ төрөөбүттэн үс кыра балтылара олохтон туораабыттара. Роман 4 кылааһы бүтэрээт убайын, эдьиийин курдук холкуос үлэһитэ буолбута. 12 саастаах оҕо Охотскай Перевозтан 36 км тэйиччи сытар Хомустаахха уонна Дьабарахы Хайаҕа үс сыл устата икки атынан почта тиэрдээччинэн үлэлээбитэ.

1952 с. “Кыһыл Алдан” холкуос “Чычымах” холкуоска холбоспутун кэннэ биир кыһын “Дагдаайы” ферматыгар от тиэйээччинэн, сүөһү аһатааччынан, сайынын ат көлөнөн от оҕустарыытыгар үлэлээбитэ. 1953 с. Ытык Күөлгэ МТЗ баҕатыгар тэриллибит 6 ыйдаах курска үөрэнэннэр Новгородов Василий Николаевичтыын холкуостарыгар бастакы трактористарынан үлэлии кэлбиттэрэ. “НАТИ” тракторга үлэтин саҕалаабыта. Саардыы үлэлээн иһэн Советскай Армия кэккэтигэр ыҥырыллан үс сыл Красноярскай кыраайга сулууспалаабыта.

Армияттан кэлээт 15 сыл тохтоло суох трактористаабыта. “МТЗ”, “ДТ-75”, “С100” маркалаах трактордары дэгиттэр баһылаабыта. 1970 с. сүөһү аһылыгын бэлэмниир механизированнай звено салайааччытынан анаабыттара. Федот Андросов, Василий Новгородов, Роман Беркин, Василий Богдокумов, Николай Большаков, Данил Афанасьев, Роман Михайлов курдук совхоз бастыҥ үлэһиттэрэ, механизатордара сүүмэрдэнэн үлэлээбиттэрэ. Кураан дьылга ходуһаларын бэйэлэрин күүстэринэн ньүөлсүтэн, уоҕурдуу киллэрэн ылан үчүгэй көрдөрүүлэммиттэрэ. Звенолара республикаҕа ыытыллыбыт социалистическай куоталаһыыга бастакы зонаҕа 1-кы миэстэни ылан, партия обкомун, Саха АССР Министирдэрин Сэбиэтин, ПССУоС Президиумун Бочуотунай грамоталарынан наҕараадаламмыта, 600 солк. Бириэмийэлэммитэ уонна легковой массыына фондатынан бэлиэтэнэр чиэскэ тиксибитэ.

1975 сылтан 1992 сылга дылы Чычымах отделениетыгар хонуу, субан сүөһү иитиитин , тутуунан дьарыктанар биригээдэ биригэдьиирдэринэн уонна управляющайынан үлэлээбитэ. Кэлин пенсияҕа тахсан олордоҕуна агрофирма дирекцията Чычымах отделениетыгар управлющайдыы тахсарыгар көрдөспүтүн ылынан, 1999 сылтан эмиэ тэрийэр, салайар үлэҕэ төннүбүтэ. Роман Иванович бары кыһамньытын, күүһүн-уоҕун ууран төрөөбүт дойдута сайдарын туһугар 75 сааһыгар дылы үлэлээбитэ.

Өр сыллаах таһаарыылаах үлэтин иһин 1973 с. “Үлэ Кыһыл Знамята” орденынан наҕараадаламмыта, Саха Республикатын тыатын хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, Таатта улууһун, Амма нэһилиэгин Бочуоттаах олохтоохторо буолбута.

Михайлов Владимир Иннокентьевич

1946 сыллаахха сэтинньи 10 күнүгэр Охотскай Перевозка төрөөбүтэ.

Педагогическай үлэтин 1968 с. Чычымах оскуолатыгар физкультура учууталынан саҕалаабыта. Уопсайа 43 сыл Чычымах оскуолатыгар учууталынан үлэлээбитэ. 1971 с. нэһилиэккэ бастакы сүөһү аһылыгын бэлэмнээһиҥҥэ оҕо звенотун тэрийбитэ. 1968-1973 сс. физкультура учууталынан үлэлиир кэмнэригэр спортзал материальнай базатын сайыннарыыга үлэлэспитэ. Гимнастическай снарядтар комплектарын оҥорон оройуоннааҕы көрүү конкурска бастакы миэстэни ылбыта. 1978 с. Дьокуускайдааҕы 1 педучилищены бүтэрэн 1975-1985 сс. начальнай кылаастарга учууталлаабыта. Араас техническэй электрооборудованиелары оҥорон үлэҕэ киллэрбитэ. онтон СГУну бүтэрэн баран үлэ учууталынан үлэлээбитэ. 1984 с. кини көҕүлээһининэн учебнай мастерской үлэҕэ киирбитэ. Мастерскойун республикаҕа бастыҥнар ахсааннарыгар киллэрбитэ. 1978 с. оскуолаҕа Албан аат музейын тэрийэн үлэлэппитэ.

1995-2001 сылларга физкультура предметин сэргэ тыа оскуолаларыгар «Чэбдигирдэр физкультура» программатын оҥорон боруобалаабыта. Үөрэх министрин солбуйааччыта П.Н. Соловьев 01-06 I 24 нүөмэрдээх дьаһалынан “I –XI кылаастарга эмтиир-чэбдигирдэр физкультура программата” диэн теманан үлэлээбитэ. Үлэтин быыһыгар физкультурнай зал оҥостон 1996-97 үөрэх дьылыгар толору хааччыллыылаах буоларын ситиспитэ, оздоровительнай физкультура концепциятын, программатын үөрэх минситерствотыгар киирэн көмүскээбитэ, олоххо наадалааҕын дакаастаабыта.

Владимир Иннокентьевич бастыҥ общественник. Тустаах үлэтин таһынан нэһилиэк сайдыытыгар элбэҕи оҥорбута. Историческай миэстэлэргэ пааматынньыктары оҥорууга элбэх үлэни ыыппыта. Эргэ таҥара дьиэтин реконструкциялааһыҥҥа үлэлэспитэ. Манна музей –комплекс оҥоһуллан Владимир Иннокентьевич хас да сыл директорынан үлэлээбитэ. 2011 с. Маҥнайгы оскуоланы көһөрөн аҕалан туттарбыта, А.Е. Кулаковскай -Өксөкүлээх Өлөксөй балаҕанын макетын оҥорбута. Гражданскай сэрии сиэртибэлэригэр, ревкомовец А. Поповка аналлаах пааматынньыктары оҥорсубута, бэлиэлэри туруорбута. Кыайыы 60 сылыгар Кыайыы болуоссатын реставрациялааһыны тэрийбитэ, часовня туппуттара СӨ Гранын ылбыта. Сынньалаҥ паркатын тупсаран оҥорууга элбэхтик үлэлэспитэ. Икки төгүл оройуон сэбиэтигэр норуодунай депутатынан талыллан үлэлээбитэ. 2013 сылтан “Доруобуйа паркатын” арыйан үлэлэппитэ. Ол курдук оҕолорго хаҥкылыыр площадканы оҥорон күһүн, саас өргө диэри үлэлэтэрэ. Саҥа Дьылга катокка харыйаны туруорары тэрийэрэ.

Нэһилиэгэр анал курс аһан үлэлэтэн “А”, “В”, “С” категориялаах сүүсчэкэ суоппардары уонна трактористары бэлэмнээн таһаарбыта

Кэргэнинээн Антонина Степановналыын бэйэлэрин 4 оҕолорун таһынан 8 тулаайах хаалбыт аймахтарын оҕолорун ииппиттэрэ.

Владимир Иннокентьевич баянист бэрдэ. Элбэх улуустааҕы, республикатааҕы көрүүлэр, фестиваллар лауреаттара.

Владимир Иннокентьевич учууталлар Бүтүн Сойуустааҕы III съезтэрин делегата. Сыралаах үлэтэ сыаналанан 1982 с. РСФСР үөрэҕириитин туйгуна, 1985 с. ССРС норуотун үөрэхтээһинин туйгуна, 1997 с. Старшай учуутал, 2000 с. “Бочуот знага” орден, 2005- с. маастар-педагог, 2006 с. “СӨ үтүөлээх учуутала”, 2006 с. “Үйэ мецената”, 2007 с. Амма нэһилиэгин Бочуоттаах олохтооҕо, 2011 с. – Таатта улууһун Бочуоттаах олохтооҕо буолбута, 2012 с. “СӨ норуотун уус-уран айымньыта сайдыытыгар кылаатын иһин”, “Музей дьыалата сайдыытыгар кылаатын иһин” анал бэлиэлэри ылбыта.

Билигин бочуоттаах сынньалаҥҥа да олордор общественнай олохтон туора турбат.